Zich uit het Duits

Ons woord zich komt uit het Duits. Voornaamwoorden worden relatief zelden uit andere talen gehaald, maar in het Standaardnederlands is het gebeurd. Zich is als schrijftaalvorm vanuit het oosten onze taal binnengedrongen: hij begon in de zuidoostelijke oorkondetaal, is in de 14e eeuw in dergelijke geschriften in Gelderland aangetroffen en in de 15e eeuw in Utrecht. In de 17e eeuw begonnen schrijvers en bijbelvertalers zich in hun werk te gebruiken. Op die manier kwam de vorm in de standaardtaal in wording terecht.
De tekst gaat verder onder de afbeelding.

Als we de reis van oost naar west niet op basis van die geschriften hadden kunnen volgen, hadden we toch geweten dat zich geen Nederlands erfwoord is. De ch verraadt namelijk dat zich uit het oosten komt. Het Nederlands kent geen persoonlijke voornaamwoorden die op zo’n ch eindigen. De ch is een Duitse ontwikkeling van de Proto-Germaanse k: *mek > mich, *þek > dich, *sek > sich. Die Proto-Germaanse k-vormen hoorden bij de vierde naamval. Al in het Oudnederlands waren deze vierdenaamvalsvormen vervangen door de oorspronkelijke derdenaamvalsvormen: *miz > mī > mij (vgl. Du. mir) en *þiz > dī > dij (vgl. Du. dir). *Sek zou dus zijn vervangen door *siz, maar ook die vorm was al vóór de fase van het Oudnederlands verdwenen. Had *siz het toch overleefd, dan had zijn ontwikkeling parallel gelopen aan die van mij en dij: *siz > *sī > *zij: Hij ziet zij(zelf).

In bepaalde streektalen worden hem en haar nog steeds wederkerend gebruikt, zoals in het Middelnederlands: Hij ziet hem. In andere streektalen worden hem en haar alleen na voorzetsels gebruikt: Hij had het bij hem (in plaats van zich). In veel regio’s, zoals Brabant, zijn de vormen z’n eigen en d’r eigen opgekomen: Hij ziet z’n eigen.

Zich komt relatief weinig voor in de streektalen; het is een echte schrijftaalvorm. Zie hieronder een kaart van Peters (1944). Er staan alleen mannelijke vormen op vermeld, maar waar hem staat, wordt ook (de plaatselijke vorm van) haar gebruikt, en bij z’n eigen hoort d’r eigen.