De Germaanse werkwoorden hebben, haben en to have lijken verdacht veel op de Romaanse werkwoorden avoir, avere en haber. Bovendien betekenen ze hetzelfde en worden ze allemaal gebruikt voor de voltooide werkwoordstijden: ik heb gegeten; j’ai mangé. Het kan niet anders of ze zijn verwant. Toch?
Nee, dat zijn ze niet. Het is puur toeval dat ze zo veel op elkaar lijken. Hebben en haar Germaanse zusters stammen af van een andere woord dan haber en consorten. Hebben heeft wel familie in de Romaanse talen, alleen niet in het huishouden van moeder habēre maar in dat van capere. In deze blogpost leg ik uit hoe we dat weten.
Nattevingerwerk
Voor het grootste deel van onze geschiedenis was redeneren over de herkomst van woorden nattevingerwerk. Mensen vonden woord A en B op elkaar lijken en daarom kwam woord A van B. De zeventiende-eeuwse arts Becanus dacht bijvoorbeeld dat het woord Diets van d’Oudste kwam. Dat was voor hem reden om te geloven dat de Bijbelse Adam en Eva al Nederlands hadden gesproken. De naam Noach was volgens hem een afleiding van nood, want er was nood aan de man geweest op het schip uit de vertelling.
Wetmatigheden
In de negentiende eeuw was het klaar met dat nattevingerwerk. Geleerden ontdekten wetmatigheden in de overeenkomsten tussen onder andere het Grieks, Latijn, Gotisch en Sanskriet. Er was al eens eerder geopperd dat die talen een gemeenschappelijke voorouder hadden, maar nu werd dat aangetoond aan de hand van wetmatigheden: wat een [h] is in taal A, is een [k] in taal B, en die [h] en [k] moeten afstammen van één en dezelfde oermedeklinker.
Een invloedrijk werk werd gepubliceerd door Jacob Grimm – van de gebroeders Grimm die ook de bekende sprookjes hebben opgetekend. Hij liet in 1822 zien hoe de medeklinkers in Germaanse talen als het Duits corresponderen met de medeklinkers in andere talen die we nu tot de Indo-Europese taalfamilie rekenen – in zijn werk met name het Latijn en Grieks. Grimm formuleerde een klankwet die bekend werd als de Wet van Grimm. Zijn wet is een beschrijving van de manier waarop het medeklinkersysteem van de Germaanse talen op een bepaald moment systematisch van andere Indo-Europese talen is gaan verschillen.
Grimm toonde bijvoorbeeld aan dat onze [h] afkomstig is van een medeklinker die in het Latijn een [k] opleverde (geschreven met een c). Hieronder staan vier voorbeelden van corresponderende Nederlandse en Latijnse woorden, met in de middelste kolom hun (pas veel later) gereconstrueerde gemeenschappelijke voorouder:
De Proto-Indo-Europese voorouder van ons woord hoofd ontwikkelde zich in het Latijn dus tot caput. Wat in Nederlandse erfwoorden (geen leenwoorden) een [h] is, is in het Latijn dus een [k]. We weten nu dat deze twee medeklinkers afstammen van een *k. (Het accent op de *ḱ in sommige woorden in de middelste kolom doet er nu even niet toe; het duidt een kj-achtige k-klank aan.)
Dat het woord hoofd correspondeert met caput, betekent dus dat hebben geen relatie kan hebben met het Latijnse habēre, dat avoir en haber opleverde, omdat habēre met een h begint en niet met de vereiste c. Een Nederlandse h correspondeert immers met een Latijnse c, niet met een h. De Latijnse nicht van hebben is dan ook capere (met de klemtoon op de a), dat onder andere het Italiaanse capire opleverde.
De h van habēre moet dus teruggaan op een andere medeklinker. De reconstructie van die oermedeklinker is *gh. Die moet hebben geklonken als de g van goal met aspiratie; dat wil zeggen: met een pufje lucht. Die *gh leverde in het Nederlands een g op. Ons woord gast en het Latijnse hostis (vijand, vreemdeling) gaan bijvoorbeeld allebei terug op zo’n gh-woord: *ghóstis. Hier volgen weer vier voorbeelden:
Als het Nederlands een woord had gehad dat verwant was geweest aan habēre en zijn Romaanse nazaten, dan had dat dus met een g moeten beginnen. En dat woord bestaat niet: het oerwoord heeft het in het Germaans niet overleefd. Avoir, avere en haber hebben dus geen familie bij ons. Ze lijken tegenwoordig aardig wat op hebben, haben en to have, maar dat is niet meer dan toeval. Daarom noemen we ze valse cognaten. Benieuwd naar andere valse cognaten? Klik hier voor een overzicht van mijn blogposts met dat thema.
Over de Wet van Grimm gaat ook deze post.
Taal aan de wandel 
Geef een reactie