Van trāns tot très

In sommige opzichten is het Frans een uitzondering onder de Romaanse talen. Neem het bijwoord van graad dat wij vertalen met zeer, heel of erg. De grote Romaanse talen gebruiken doorgaans het woord dat afstamt van het Latijnse multum (of multō), een bijwoordelijke vorm van multus (veel): heel goed is molto bene (Italiaans), muy bien (Spaans), muito bem (Portugees) en molt bé (Catalaans). Het Frans doet het anders: dat gebruikt très. Waar komt très vandaan?

Mout bien
In het Oudfrans bestonden er meerdere woorden die zeer, heel of erg betekenden. Een daarvan was mout (uitgesproken als mowt [mowt]), dat net als molto en consorten van multum afstamde. Een manier om heel goed te zeggen was dus mout bien.

Très bien
Daarnaast kende het Oudfrans tres (toen nog uitgesproken mét [s]). Dat kwam van het Latijnse trāns. Oorspronkelijk was trāns een voorzetsel dat over (… heen), aan/naar de andere kant van, voorbij betekende: trāns montēs: de bergen over, naar de andere kant van de bergen. Later werd trāns ook als bijwoord gebruikt, aanvankelijk in de betekenis aan de andere kant, ervoorbij, eroverheen.

In het Proto-Romaans, de gesproken voorloper van de Romaanse talen, moet die betekenis nog verder verruimd zijn. Het woord moet op dezelfde manier gebruikt zijn als wij nu ultra- en super- gebruiken (Latijnse woorden die óók ervoorbij, erover, erboven betekenen). Zoals wij nu ultragoed en supergoed zeggen, zo werd in het Proto-Romaans *tras bene gezegd: zeer, heel of erg goed. In het Frans werd dat très bien.

Mout en très hebben een hele tijd naast elkaar bestaan, totdat mout het aflegde. Dat is een opmerkelijk verlies geweest, gezien de hoge gebruiksfrequentie van de multum-woorden in de hoge én lage registers van de andere Romaanse talen.

Trabene
Van de grote Romaanse talen kent alleen het Italiaans een evenknie van het Franse très: tra- als in trabene, tragrande en trapiccolo. Dat voorvoegsel tra- kan in principe aan elk bijvoeglijk naamwoord gehecht worden, maar in de praktijk wordt dat niet zo veel gedaan. Gebruikelijker is stra-, dat van extrā komt (ook al zo’n woord: boven (… uit), buiten).