Niezen en sneeze lijken verdacht veel op elkaar, maar wat doet die s in het Engelse woord? En Van Dale vermeldt voor het Nederlands naast niezen ook fniezen en niesen. Hoe zit dat? In dit artikel leggen we de Nederlandse en Engelse nieswoorden onder de loep.
Het Proto-Germaans moet twee nieswoorden hebben gehad: *fneusaną (uitspraak ongeveer als fneeuw-sah-nan, met -nan als in Fr. an [ɸnewsɑnɑ̃]) en *hneusaną (waarin de h voor een ch-klank staat). De oorspronkelijke vorm moet die met fn- zijn geweest, want het woord stamt af van de Proto-Indo-Europese wortel *pnew- (ademen). Van die wortel komt ook de Oudgriekse woordstam pne(u)- (lucht, wind, adem), die in onze woorden pneumatisch (van pneumatikós) en apneu (van ápnoia, windstilte) zit.
Naast de fn-vorm ontstond in het Proto-Germaans dus een vorm met hn-. Waarschijnlijk gebeurde dat doordat het cluster fn- vrij zeldzaam was, in tegenstelling tot hn-, dat bijvoorbeeld ook in *hnuts en *hnaigijaną zat, de voorlopers van onze woorden noot en neigen. Het bijzondere is dat geen van de twee nieswoordvormen de andere verdrong, zo laten ons de moderne talen zien.
Fniezen, niezen en niesen
Het Nederlands kent tot op de dag van vandaag fniezen naast niezen, al is die eerste vorm verouderd in het Standaardnederlands. Regionaal is hij nog wel in gebruik. Fniezen is overigens het enige fn-woord naast fnuiken.
De vorm die het meest gebruikt wordt, niezen, stamt af van *hneusaną. De Proto-Germaanse h, die begon als ch-klank maar in het vroege Oudnederlands een h-klank was geworden, viel weg voor andere medeklinkers. Zo stammen ring, lopen en wat af van de Proto-Germaanse woorden *hringaz, *hlaupaną en *hwat.
Niezen is nu een zwak werkwoord, maar in het Proto-Germaans was het sterk. Dat weten we onder andere dankzij het Oudengels, het Oudnoors en de huidige Noord-Germaanse talen. *Fneusaną/*hneusaną had hetzelfde patroon als *freusaną, *fraleusaną en *keusaną, de voorlopers van vriezen, verliezen en kiezen. Was niezen nog steeds sterk geweest, dan was zijn verleden tijd dus noos of noor geweest en zijn voltooid deelwoord genozen of genoren. Ik kan niet verzwijgen dat ik het jammer vind dat het werkwoord nu zwak is.
Het is overigens niet te zeggen of die sterke vormen van niezen een [s]/[z] of een [r] zouden hebben gehad – dus of ze zich zouden hebben aangesloten bij koos en gekozen of bij vroor, verloor en gevroren, verloren.1
Zelf ben ik opgegroeid met niesen, dus met een [s]. Dat is de vorm die het woord ook in het dialect van mijn regio heeft, terwijl vriezen, verliezen en kiezen bij ons in Noord-Brabant een duidelijke [z] hebben. Mogelijk is de [s]-vorm ontstaan door analogiewerking van piesen, een ander werkwoord in het thema lichaamsvocht.
Het Duitse niesen heeft ook een [z]- en een [s]-variant, maar aangezien die taal piesen niet kent, moet er in het Duits een andere verklaring voor zijn. Mogelijk speelt genießen een rol, want bij niesen wordt weleens het schertsende voltooid deelwoord genossen gebruikt, dat gelijk is aan dat van genießen.
To sneeze en to neeze
Ook in het Oudengels waren allebei de Germaanse varianten bewaard gebleven: fnēosan en hnēosan. Dat laatste woord leeft h-loos voort als to neeze, een dialectische vorm die in het noorden van Groot-Brittannië nog gebruikt wordt.
Fnēosan was in het Middelengels veranderd in fnesen. In de vijftiende eeuw gingen woorden met het zeldzame cluster fn- over op sn-: fnoren werd snoren (nu to snore), fnorten werd snorten (nu to snort). Fnesen veranderde toen in snesen, dat later to sneeze werd.
In het Oudengels was het werkwoord nog sterk. Was dat nog steeds zo geweest, dan had het zich gedragen als to freeze: snoze en snozen.
- De [r]-vormen zijn de klankwettige uitkomsten van de Proto-Germaanse vormen, die een [z] hadden in het meervoud (bijv. de wijvorm *fraluzum (wij verloren)), en de meervoudsstam heeft later het enkelvoud overgenomen. Vergelijk de Middelnederlandse vormen ic vant (< *fanþ) en wī vonden (< *fundum), waarvan nu alleen de stam vond- over is. In koos en gekozen is de [r] ingewisseld voor de [s] en de [z] van kies en kiezen. In uitverkoren is de [r] bewaard. De verandering van [z] in [r] zien we ook in waren (< *wēzum en *wēzun) tegenover was (< *was).
Taal aan de wandel 
Geef een reactie