De Nederlandse woorden apotheek, boetiek en bodega hebben dezelfde oorsprong. Alle drie komen ze namelijk van het Oudgriekse ἀποθήκη (apothēkē) ‘opslagruimte’. Dat woord heeft een succesvolle carrière gehad. Eerst kwam het in het Latijn terecht en vervolgens kreeg het in de Romaanse dochtertalen nazaten. De nazaten boutique en bodega zijn uiteindelijk in veel talen ontleend.
Vandaag bekijken we de lotgevallen van ἀποθήκη: hoe hebben daar zulke verschillende woorden met zulke verschillende betekenissen uit kunnen ontstaan?
Van het Oudgrieks naar het Latijn
Wegzetruimte
We beginnen bij het Oudgriekse ἀποθήκη (apothēkē). Dat betekende ‘bewaarplaats, opslagruimte, stalling’. Het was een afleiding van het werkwoord ἀποτίθημι (apotíthēmi) ‘ik zet weg’. Dat was een samenstelling van apo ‘weg’, dat verwant is aan af, en títhēmi ‘ik zet’, een verre verwant van ons werkwoord doen. Letterlijk was een apothēkē dus een ruimte waar je spullen wegzette.
In het Oudgrieks klonk de letter η (ēta) aanvankelijk als in ons woord blèren, maar al in de vierde eeuw v.C. werd het een e-klank die lijkt op die van beren.
Met die klinker werd apothēkē in het Latijn ontleend als apothēca, waarschijnlijk in de eerste eeuw v.C. De slot-ē werd gewoon vervangen door de Latijnse uitgang -a voor vrouwelijke woorden. De Latijnse betekenis werd ‘magazijn, voorraadkamer’, in het bijzonder een opbergplaats voor wijn.
Onbekende klank
De h in het Latijnse apothēca was niet meer dan een spellingfranje. In het Oudgrieks stond de θ (thēta) voor een geaspireerde [tʰ], die ongeveer klonk als de th-combi in ons woord boothuis, maar het Latijn kende die klank niet. Daardoor spraken de Romeinen het woord met een gewone [t] uit.
In het Proto-Romaans, de voorouder van de latere Romaanse talen die uit het gesproken Latijn ontstond, werd de ē tot slot kort: apoteca. Dat woord zou nog vele nazaten krijgen.
Hieronder hoor je (1) het Oudgriekse ἀποθήκη van de vijfde eeuw v.C., (2) dat van de eerste eeuw v.C., (3) het Latijnse apothēca van de eerste eeuw n.C. en (4) het latere Proto-Romaanse *apoteka.
Noot | Αποθήκη in het Grieks Voordat we naar de Romaanse talen gaan: αποθήκη leeft ook nog altijd voort in het Grieks. Het betekent er nu nog steeds 'opslagruimte' maar ook 'magazijn' en 'winkel'. Opslagruimtes en winkels liggen in elkaars verlengde, zullen we ook verderop zien. De [tʰ] is veranderd in een [θ], de medeklinker die je ook in het Engelse thick hoort. De twee eta's zijn een [i] geworden, een verandering die al in de vijfde eeuw n.C. plaatsvond. Zo klinkt αποθήκη [apoθici] nu:
De Romaanse talen
De a verhuist
In de Romaanse talen ging *apoteka door met veranderen van vorm. In de meeste Romaanse talen viel de begin-[a] weg. Die wegval is te wijten aan het lidwoord la. Eerst verloor la zijn [a] doordat er een klinker op volgde: *la apoteka werd *l’apoteka. Vergelijk hedendaagse Romaanse woorden als l’eau en l’acqua.
Vervolgens gingen mensen de [a] van apoteka opvatten als onderdeel van het lidwoord: l’apoteca werd geheranalyseerd als la poteca.
Noot | Heranalyse De verandering van l'apoteca in la poteca heet heranalyse. Heranalyse is ook opgetreden in ons woord adder: vroeger was het nadder, maar de [n] werd aangezien voor de laatste medeklinker van het lidwoord dat eraan vooraf kon gaan: den, een of enen. Heranalyse vindt plaats in de gesproken taal. De verandering is dus niet te wijten aan een schrijffout.
Enige mate van verzachting
Een andere verandering die in de Romaanse talen optrad, was lenitie oftewel verzachting. Bij lenitie worden stemloze klanken, zoals [p], [t] en [k], in eerste instantie stemhebbend: [b], [d] en [g] (als in goal).
De [p] en [k] van *apoteca zijn in veel Romaanse talen verzacht tot [b] en [g]. Een voorbeeld is het Italiaanse bottega.
Bottega betekent nu ‘werkwinkel’ en ‘winkel’. Die betekenissen ontstonden doordat bij een magazijn vaak ook een winkel zat.
In het Oudspaans en Oudportugees werden alle drie de plofklanken stemhebbend: bodega. Later ging de lenitie in het Spaans en in het Europees-Portugees nog verder: de plofklanken werden wrijfklanken. Hieronder hoor je de ontwikkeling van *l’apoteca naar het Oudspaanse la bodega en tot slot naar het huidige Spaanse la bodega met de wrijfklanken.
In het Spaans betekent bodega nu ‘(wijn)kelder; wijnlokaal; opslagruimte; winkel’. In het Portugees is de voornaamste betekenis ‘taveerne’. Die betekenis moet uit ‘wijnlokaal’ zijn ontstaan.
Noot | Bodega en adega in het Portugees Het Portugees heeft naast bodega het woord adega. Dat is ontstaan doordat de [o] van *apoteka uitgestoten werd: *apoteka > *abodega > abdega (aangetroffen in het Oudportugees) > adega. Adega betekent '(wijn)kelder; wijnlokaal'. Mogelijk is het woord via een ander dialect dan bodega in de standaardvariëteit van het Portugees terechtgekomen.
De avonturen van boutique
Via het Oudoccitaans
Een andere nazaat van *apoteka is het Franse boutique. Dat lijkt een door en door Frans woord, maar oorspronkelijk is het helemaal niet Frans: het komt uit het Occitaans.
In het Oudoccitaans, dat in het zuiden van het hedendaagse Frankrijk en in het noordoosten van Spanje gesproken werd, was apoteka in botica veranderd. Alleen de [p] was verzacht tot [b]; weinig lenitie dus.
De o van botica werd in de twaalfde eeuw een oe-klank. In de dertiende eeuw kwam het woord in het Oudfrans terecht: boutique.
Noot | Echt Frans Boutique is dus een leenwoord in het Frans. Hoe zou *apoteca eruit hebben gezien als het direct uit het Proto-Romaans was geërfd en zich had ontwikkeld volgens de Franse klankveranderingen? Onherkenbaar: in het Oudfrans zou het *avouoie zijn geworden, en later mogelijk *avouaie.
Op wereldreis
Het Franse boutique is zelf weer in andere talen terechtgekomen in de betekenis ‘kleine speciaalzaak’. Het Nederlandse boetiek komt er bijvoorbeeld vandaan, evenals het Spaanse, Portugese en Italiaanse boutique.
Bij deze ontleningen houdt de reis van boutique niet op. Het woord is in allerlei talen over de hele wereld terechtgekomen; neem het Russische бутик (butik), het Finse putiikki, het Japanse ブティック (butikku), het Noorse (butikk) en het Turkse butik.
Ook het Grieks heeft boutique overgenomen: μπουτίκ (mpoutík, uitgesproken als boutiek). Het heeft zijn eigen woord na tweeduizend jaar dus weer terug. Dat lijkt alleen in geen velden of wegen meer op αποθήκη.
Noot | Vier doubletten Bodega is niet het enige Spaanse en Portugese woord dat uit ἀποθήκη is ontstaan: de twee talen hebben ook botica. Volgens sommige bronnen1 komt dat van het Byzantijns-Griekse ἀποθήκη (uitgesproken als apothiki), volgens andere2 is botica een vroege ontlening van het Franse boutique. Hoe dan ook heeft het Portugees maar liefst vier uitkomsten van ἀποθήκη in zijn bezit: de van het Latijn geërfde vormen bodega en adega en daarnaast botica en boutique. Woorden in één en dezelfde taal die verschillen qua vorm maar van hetzelfde woord afkomstig zijn, heten doubletten. Een half doublet is het Portugese boteco 'bar'. Dat is een afkorting van botequim, dat op zijn beurt waarschijnlijk van het Italiaanse botteghino komt, een verkleinwoord van bottega.
Apotheek
In de Middeleeuws-Latijnse schrijftaal kreeg apotheca via ‘magazijn’ en ‘winkel’ de nauwere betekenissen ‘kruidenwinkel; farmacie’. In die betekenissen kwam het in de Germaanse talen terecht, aanvankelijk als schrijftaalwoord.
Uit het Middelnederlandse leenwoord apotheke ontstond het huidige apotheek, dat nog steeds ‘farmacie’ betekent. Het Duits heeft Apotheke. In de variëteiten van het Nedersaksisch oftewel Nederduits die in Duitsland worden gesproken, bestaan de iets meer ingeburgerde vormen Apteek en Afteek.
We sluiten af met een overzichtsafbeelding waarop de besproken woorden terug te vinden zijn:
Taal aan de wandel 
Veel Slavische talen hebben “apteka” voor “apotheek”, Servisch heeft “apoteka”. Zou dat van het Duits geleend zijn? Voor het Bulgaars, Macedonisch en Servisch eventueel via het Russisch?
Noot: Het Pools gebruikt kent naast “apteka” ook “farmacja”, Tsjechisch, Slowaaks, Sloveens en Kroatisch hebben een origineel Slavisch woord voor “apotheek”.
Tsjechisch en Slowaaks kenden vroeger ook “patika” (waar de t wordt uitgesproken als de “tj” in Nederlands “tjilpen”.) Het wordt door sommigen informeel nog wel eens gebruikt.
LikeGeliked door 1 persoon
Ik durf het niet zeker te zeggen, maar volgens Wiktionary – die informatie die ik tot mijn beschikking heb als het om de Slavische talen gaat – komen de Russische, Servische en Macedonische apteka-woorden van het Poolse ‘apteka’, dat het zelf uit de Latijnse schrijftaal heeft gehaald.
LikeLike
Ja, dat kan natuurlijk ook, wel zo simpel.
LikeLike