Lord en lady: broodmensen

Sommige samenstellingen van woorden raken zo vergroeid dat er na eeuwen slijtage geen samenstelling meer in te herkennen is. Dat is bijvoorbeeld gebeurd met de Engelse woorden lord en lady. Die stammen namelijk af van de Oudengelse samenstellingen hlāfweard en hlǣfdīġe. Hoe deze twee woorden zijn ontstaan, wat ze oorspronkelijk betekenden en hoe ze in lord en lady zijn veranderd, kom je in dit artikel te weten. In een korte video laat ik je de oude woorden ook horen.

Van broodbewaker tot edelman

We beginnen met lord. De oudste vorm die we daarvan gevonden hebben, is hlāfweard. Dat is een samenstelling van de woorden hlāf en weard. Hlāf is de directe voorloper van het hedendaagse loaf, dat ‘brood’ betekent in de zin van het voorwerp en niet de stofnaam. Het woord gaat terug op het Proto-Germaanse *hlaibaz en is daardoor de evenknie van het Duitse Laib.

Leef
In ons taalgebied is het woord al voor de overlevering uitgestorven. Had het nog bestaan, dan had het nu de vorm *leef gehad. Vergelijk voor de klinker broad met het Duitse breit en ons breed, en stone met Stein en steen.

Ward en guard
Het tweede deel van hlāfweard komt van het Proto-Germaanse *wardaz ‘bewaker’. In het huidige Engels is het ward, een weinig gebruikt woord. Ook dat heeft binnen de West-Germaanse standaardtaalfamilie alleen nog in het Duits een verwant: Wart. Net als hun voorouder betekenen deze twee woorden ‘bewaker’. Ze hangen samen met het Duitse warten ‘wachten’, voorheen ‘bewaken; op wacht staan’.

Frequenter dan ward is guard. Het bijzondere is dat die twee woorden verwant zijn. Het Frankische *wardu ~ wardā ‘wachtpost’, een afleiding van de stam waar ward vandaan komt, werd in het Oudfrans ontleend als guarde. Dat woord kwam later weer terug in het Engels. In het Frans is het nu garde.

Waard
Hadden wij de afstammeling van *wardaz nog gekend, dan had hij waard geluid. Dat heeft niets te maken met het woord waard dat ‘kastelein’ betekent, want dat komt van *werduz. Ook het bijvoeglijk naamwoord waard staat er los van: dat komt van *werþaz.

Broodbewaker
Voegen we nu de betekenissen van hlāf en weard samen, dan krijgen we ‘broodbewaker’. Een hlāfweard moet dus oorspronkelijk iemand geweest zijn die het brood bewaakte, oftewel iemand die de zeggenschap over het brood had en het verdeelde onder zijn onderdanen.

Die betekenis is echter al voor de overlevering veranderd. Al in het vroegste Engels had het woord namelijk de betekenissen ‘heer; meester; hoofd van de huishouding’ gekregen. Later werd het een adellijke titel.

Leefwaard en leverd
In de andere Germaanse talen is deze samenstelling niet aangetroffen. Hadden we in het Nederlands een evenknie gehad, dan zou die de vorm *leefwaard gehad kunnen hebben, maar het is waarschijnlijker dat hij gereduceerd zou zijn tot iets als *leverd. Vergelijk het achtervoegsel -erd in woorden als bangerd, dat van -aard komt.

Ook het Engelse woord heeft reductie ondergaan – en niet zo’n beetje ook.

Van hlāfweard tot lord

Al in het Oudengels had hlāfweard de nevenvorm hlāford. De tweede lettergreep was dus gereduceerd tot -ord.

Noot | Helemaal versleten
De reductie van de tweede lettergreep kwam doordat er de klemtoon niet op viel. In de geschiedenis van de Germaanse talen zijn onbeklemtoonde lettergrepen namelijk veel harder gesleten dan beklemtoonde. Zo komt de Duitse uitgang -en in de derde naamval van een mannelijk bijvoeglijk naamwoord van de Proto-Germaanse uitgang *-ammai: in een zin als Ich gebe dem kleinen Löwen das Fleisch komt de vorm kleinen van *klainammai. De beklemtoonde stam is nagenoeg intact gebleven, maar van de onbeklemtoonde uitgang is weinig over.

In het Middelengels, dat nog veel meer variatie kende dan het Oudengels, zeker als het ging om de spelling, is het lord-woord in allerlei vormen aangetroffen: onder andere lhoaverd, laford, lowerd, laverd en later ook nog verder gereduceerde vormen als lourd. Uiteindelijk werd het lord.

De oude hl-
Een van de verschillen tussen de Oudengelse en de Middelengelse vorm is de beginmedeklinker. Het Middelengels had net als de huidige taal een gewone /l/-klank, maar de Oudengelse spelling <hl> verraadt dat er in die fase meer aan de hand was.

In het Proto-Germaans moet het woord begonnen zijn met een klankcombinatie die niet veel zal hebben verschild van het begincluster in ons woord chloor. *Hlaibaz zal geklonken hebben als iets als /chlaiwaz/. Later werd die /ch/-klank een /h/. Vervolgens heeft die /h/ van de /l/ een vrij zeldzame klank gemaakt: een stemloze /l/. Hetzelfde is gebeurd in het IJslands, dat tot op de dag van vandaag zo’n stemloze /l/ heeft in zijn evenknie hleifur.

Hoe ontstaat zo’n klank? De /h/ was – net als de Engelse en Duitse /h/, maar anders dan die van ons – stemloos. Je sprak hem dus uit zonder dat je stembanden trilden. De /l/ is daarentegen van nature een stemhebbende klank: spreek je een /l/ uit en hou je hem aan, dan hoor je je stem geluid maken, in tegenstelling tot wat er gebeurt bij de /f/ of de /s/. In het vroege Oudengels gingen de /h/ en de /l/ in elkaar op: de /h/ gaf zijn stemloosheid aan de /l/ en verdween. Daardoor ontstond een stemloze /l/, fonetisch geschreven als [l̥].

Hoe de Proto-Germaanse en Oudengelse woorden moeten hebben geklonken en hoe je zo’n stemloze [l̥] maakt, hoor je in onderstaande video. Na de noot onder de video gaan we door naar lady.

Noot | Watt en what: een stemloze w
Naast de hl- kende het Oudengels ook een hr- (een stemloze [r̥]), een hn- (een stemloze [n̥]) en een hw- (een stemloze [w̥]). De stemloze [r̥] kwam onder andere voor in het woord hring 'ring', van het Proto-Germaanse hringaz, en de stemloze [n̥] zat in hnutu 'noot', van *hnuts. Later zijn die medeklinkers met hun gewone, stemhebbende tegenhangers samengevallen.

De stemloze [w̥] heeft het nog veel langer volgehouden - in sommige regio's zelfs tot op de dag van vandaag, zoals in Schotland en in het zuidoosten van de VS. Bepaalde sprekers van het Engels maken daar namelijk nog steeds onderscheid tussen de beginklank van watt en die van what. Het woord what komt via het Oudengelse hwæt van het Germaanse *hwat. De spelling <wh> duidt op de stemloze [w̥].

Hieronder spreek ik hring, hnutu en hwæt uit, evenals het huidige watt tegenover what met een stemloze [w̥].

Van broodkneedster tot edelvrouw

De oudste vorm van lady is het Oudengelse hlǣfdīġe. Het eerste element is weer het broodwoord, al heeft de klinker in dit geval umlaut ondergaan van ā [ɑː] (als in father) tot ǣ [æː] (als in bad). Zie daarvoor de noot verderop.

Het tweede element is dīġe. Daarvan wordt aangenomen dat het van het Proto-Germaanse *daigijǭ komt, een afleiding van *daigaz ‘deeg’. Een *daigijǭ was een (deeg)kneedster.

Dat betekent dat een hlǣfdīġe oorspronkelijk een broodkneedster moet zijn geweest, maar al in het Oudengels betekende het ‘dame; heerseres; hoofd van de huishouding’. Hoe is die betekenis zo veranderd?

Aangenomen wordt dat uit ‘broodkneedster’ de overdrachtelijke betekenis ‘broodverdeelster’ is ontstaan – en degene die het brood uitdeelde, had wat te zeggen. Uiteindelijk kreeg het woord ook de betekenis ‘edelvrouw’.

Dey en dairy
Van dǣġe, een nevenvorm van dīġe, is een nazaat bewaard gebleven: dey. Dat betekent nu ‘melkmeisje’ (voor zover het überhaupt nog gebruikt wordt). De persoon heeft in de loop der eeuwen dus een andere taak op de boerderij gekregen.

Een afleiding van dey is dairy. Dat woord kennen wij als ‘zuivel’, maar het heeft ook nog de oudere betekenis ‘zuivelboerderij’. Dairy bevat dan ook hetzelfde achtervoegsel als bakery.

Leefdeige en ledige
Als er ook in de voorloper van het Nederlands een evenknie van hlǣfdīġe was ontstaan en als die zich door de eeuwen heen had ontwikkeld volgens de Nederlandse klankwetten, dan hadden we nu *leefdeige gehad.

Noot | I-mlaut
Deig(e) zou in tegenstelling tot deeg een ei hebben gehad, doordat de *-ij- van daigijǭ voor het zogeheten proces i-umlaut zou hebben gezorgd. Door i-umlaut verandert een klinker die aan een /i/ of /j/ voorafgaat, van klank.

In *daigaz ontbrak die umlautfactor /i/ of /j/. Vergelijk breed, dat van *braidaz komt, met (ver)breiden, dat van *braidijaną komt. In bepaalde dialecten heb je zo ook bleiken 'bleek maken: bleken' en weiken 'week maken: weken' bij bleek en week.

In het Engels heeft de umlaut gezorgd voor het verschil tussen dough en dey, en voor het verschil tussen hlāfweard en hlǣfdīġe. (Let op de ī in dat tweede woord.)

Net als bij *leefwaard en *leverd is het waarschijnlijk dat het woord voor de broodkneedster zou zijn gereduceerd. Mogelijk zou het dan in plaats van *leefdeige de vorm *ledige gekregen hebben. Bij ons zouden lords en ladies dan dus *leverds en *ledigen zijn geweest.

Van hlǣfdīġe tot lady

In het Engels heeft hlǣfdīġe in ieder geval verregaande reductie ondergaan. De ġ was al in het Oudengels een /j/-klank geworden. Doordat de lettergreep onbeklemtoond was, sleet dīġe extra snel. In het Middelengels zijn vormen als lafdi en lavedi aangetroffen. Uiteindelijk bleef lady over.

Ben je benieuwd hoe het Oudengelse hlǣfdīġe klonk, dan kun je terecht in de video die eerder is langsgekomen.

Noot | Lodewijk en de hl-
Toen mensen de Frankische naam *Hlōdowīg in het Latijn opschreven, maakten ze er Clodovicus van. De Latijnse lettercombinatie <cl> (d.w.z. /kl/) kwam namelijk nog het dichtst in de buurt bij de Germaanse klankcombinatie /chl/. Clodovicus werd ook weleens geschreven als Chlodovicus, maar in de gebieden waar Romaans gesproken werd, bestond de Germaanse /ch/-klank niet.

De schrijftaalvorm Clodovicus ligt aan de basis van de naam van de eerste Merovingische koning Clovis. In de Franse spreektaal veranderde *Hlōdowīg door de eeuwen heen in het hedendaagse Louis. De vroegst aangetroffen Franse vorm is Lodhuwig(s). (De -s is de uitgang van de eerste naamval.)

In het Nederlands werd *Hlōdowīg uiteindelijk Lodewijk. In het Duits ontwikkelde zich de nevenvorm *Hlūdawīg tot Ludwig. Uit een ontleende vorm van die naam ontstond ook de Latijnse schrijftaalvorm Ludovicus met een gewone /l/. Daar komt onder andere het Italiaanse Ludovico vandaan. Het Italiaanse Luigi komt van Louis (vergelijk Parigi uit Paris) en het Spaanse Luís evenzo.