Germaanse w-woorden in het Romaans

Willem van Oranje heet in het Frans Guillaume d’Orange. Die Franse voornaam, Guillaume, heeft dezelfde oorsprong als Willem: het Germaanse *Wiljahelmaz. Wat direct opvalt is dat de Franse naam met een g begint in plaats van een w.

Die g vind je in vroege Romaanse ontleningen van Germaanse w-woorden. Zo is het Franse gant aan het Germaanse *want ontleend. Hoe hebben die woorden hun g gekregen? Dat lees je in deze blogpost.

Het eind van de Latijnse [w]
In het Latijn van Cicero en Caesar stond de letter v voor de [w] die je in het Engelse work hoort. De woorden vallum en vīnum begonnen dus niet met een [v] (in tegenstelling tot wat op Nederlandse gymnasia wordt geleerd). De Latijnse [w] is bewaard gebleven in vroege ontleningen in het Germaans. [w]allum en [w]īnum hebben hun [w] behouden in het Engelse wall en wine, en in ons eigen wal en wijn (zij het in een iets andere vorm: [ʋ] in Noord-en Midden-Nederland en [β̞] in Zuid-Nederland en Vlaanderen).

In de eerste eeuw na Christus begon de [w] te verdwijnen uit het Latijn. Hij ging over in een medeklinker die later een [v] zou worden in onder andere het Frans, Italiaans en Portugees en een [b] en [β̞] in onder andere het Spaans. In het Italiaans veranderden [w]allum en [w]īnum dus in [v]allo en [v]ino.

De Germaanse [w]
In de vijf eeuwen na Christus was er vrij intensief contact tussen Romaanstalige en Germaanstalige volkeren. Er zijn in die periode aardig wat woorden uit het Germaans in het Romaans terechtgekomen, met name woorden uit het Frankisch, een West-Germaanse taal. Tot die ontleningen behoorden woorden die met een [w] begonnen. Die [w] werd in de meeste Romaanse talen versterkt tot [ɡw]. Het Germaanse *werra werd dus guerra.

Het Italiaans, Frans en Spaans
In het Italiaans bleef die [ɡw] intact. In het Frans is hij later veranderd in een [ɡ]. Het Italiaanse guardare staat dus tegenover het Franse garder, dat van het Oudfranse guarder komt. In Franse woorden als guerre en guise is de letter u niet meer dan een manier om aan te geven dat de g als in garçon wordt uitgesproken en niet als in gens.

In het Spaans en Portugees is de [ɡw] behouden voor een a, zoals in guardar, maar veranderd in een [ɡ] voor een e of i, zoals in guerra en guisa. Net als in het Frans is de u in die woorden puur een spellingskwestie.

War
Het woord waar guerra en guerre op teruggaan, *werra, betekende verwarring, opschudding, oproer. Het bestaat nog steeds in het Nederlands: war. Het Nederlands kent dus alleen de eerste betekenis nog, verwarring, en het woord war is nu beperkt tot de vaste verbindingen in de war, door de war en uit de war.

Het Engelse war is ook familie, maar dat is een leenwoord: het komt van het Oudnormandische werre – dat dus een [w] had in plaats van [ɡw]. In het gebied waar nu onder andere het Normandisch, Picardisch en Waals gesproken worden, heeft de overgang van [w] naar [ɡw] namelijk niet plaatsgevonden.

Ouest en wagon
De verandering van de Germaanse [w] in de Romaanse [gw] is typisch voor de vroege ontleningen waar dit stuk tot nu toe over gaat. In latere ontleningen zien we andere medeklinkers. Zo werd het Oudengelse west in het Oudfrans overgenomen als ouest. Ouest kwam op zijn beurt terecht in de andere Romaanse talen, waar het woord een o kreeg, zoals in het Spaanse oest [o.est] en het Portugese oeste [ɔ.ˈɛʃtɨ] of [wɛʃtɨ].

Later haalde het Frans wagon uit het Engels, en dat woord wordt nu uitgesproken met een [v] in Frankrijk en met een [w] in Wallonië. Het Franse wagon kwam in het Italiaans en Portugees terecht en kreeg daar een [v]: vagone [vaˈɡone], vagão [vɐˈɣɐ̃w̃].

Het ligt er dus maar net aan in welke periode een woord is overgenomen. Had het Frans pas in de elfde eeuw kennisgemaakt met de Germaanse naam die toen intussen als Willahelm klonk, dan was daar niet Guilleaume [ɡijom] maar waarschijnlijk Ouileaume [wilom] uit gekomen. Was de naam Wilhelm in de tijd van wagon pas verfranst, dan had hij in Frankrijk een [v] gehad.